संस्कृत शिक्षा (1) अन्नमयकोषः (2) प्राणमयकोषः (3) मनोमयकोषः (4) विज्ञानमयकोषः (5) आनन्दमयकोषः च।
अन्नमयकोष:- अस्माकं शरीरम् अन्नमयकोषोऽस्ति। अन्नेन इदं शरीरं पुष्टंभवत्।ि शरीरेण एवं अस्माकं व्यवहारं प्रचलति। ‘‘शरीरमाद्य खलु धर्मसाणनम्’’ अर्थात् शरीरम् एव धर्मस्य साधनम् अस्ति खलु। शरीरं यदा स्वस्थं, निरामयम् ओजपूर्णळच भवति, तदैव अन्न्मयकोषः सम्यक्तिष्ठति।
प्राणमयकोश:- या ऊर्जा शरीरं चालयति। ते प्राणाः सन्ति। यस्मिन् शरीरे प्राणाः न सन्ति। तच्छरीरं निर्जीवं भवति। यस्मिन् शरीरे प्राणाः सन्ति। तत् सजीवं भवति। ?
मनोमयकोष:- मनोमयकोषः मनसा सम्बन्धितः अस्ति। मनः प्राणेभ्योऽपि सूक्ष्मतमम् अस्ति। ?
विज्ञानमयकोष:- विज्ञानमयकोषात् सूक्ष्मतरो व्यापकतरः आनन्दमयकोषो भवति। बुद्धिः एवं विज्ञानमयकोषो भवति।
आनन्दमयकोष:- विज्ञानमयकोषात् सूक्ष्मतरो व्यापकतरः आनन्दमयकोषो भवति। एष ‘‘चित्त’’ इति कथ्यते।
एवमेव विद्याभारत्याः पळचकोषीय आधारभूता शिक्षा अस्ति।
(1) योग शिक्षा (2) शारीरिक शिक्षा (3) नैतिक शिक्षा (4) संस्कृत शिक्षा (सबीत शिक्षा सन्ति। संस्कृतशिक्षा- विद्याभारत्याः आधारभूतेषु एको विषयोऽस्ति ‘‘संस्कृतशिक्षा’’
अस्माकं विद्यामन्दिरेषु संस्कृत विषय: कक्षा क्ष्तिीयातः पाठ्यते। जनाः कथयन्ति यत् संस्कृत भाषा मृतभाषा अस्ति, ब्राह्मणानां भाशा अस्ति, क्लिष्टा भाषा अस्ति। देवभाषा अस्ति। संस्कृत भाषा अमृत भाषा, अस्ति, सर्वेषां भषा अस्ति, सरला भाषा अस्ति। यदि संस्कृतभाषा राष्ट्रभाषा भवेत् तहिं काफ्पि समस्या न भवेत् रामः रामौ रामाः इति रूपटनं न करणीयम् एषा आँग्ल पद्धतिः अस्ति। अनेन कारणेन भाषा क्लिष्टा प्रतिभाति। सम्भाषण पद्धत्या पाठ्यते तर्हि संस्कृतं सरलं प्रतिभाति। संस्कृतभाषा सर्वोंत्तमा भाषा विद्यते। संस्कृता, परिष्कृता, दोषरहिता भाषा अस्ति। अतः सा संस्कृतभाषा कथ्यते। इयमेव भाषा देवभाषा, गीर्वाणभाषा, सुर वाणी अत्यादिभिः शब्दैः सम्बोध्यते। विश्वस्य सर्वसां भाषाणां जननी अस्ति। अस्यापेव भाषायां ब्राह्मणग्रन्थाः आरण्यकाः उपनिषदः वेदादयश्च सन्ति। आदिकाव्यं रामायणं, वीरकाव्यं च महाभारतमपि संस्कृतस्य गौरवं वर्धयतः। सम्पूर्णभारतवर्षे ‘‘संस्कृतभारती’’ इति नाम्नः संस्था संस्कृतप्रचारार्थ कार्य करोति। दिल्ली नगरे आवर्ष संवाद शाला प्रचलति। एषा संस्था सम्भाषण पद्धति द्वारा पाठयति। जन्मतः मृत्युपर्यन्तं सर्वाणि कार्याणि संस्कृतेन एव सम्पर्द्यन्ते। बालकस्य सर्वाबीण विकासः संस्कृतेन एव सम्भति। बालकः प्रातःकाले यदा शयनं त्यजति तदा सर्वप्रथम स्वहस्तौ दुष्ट्वा वदति- कराग्र वसते लक्ष्मीः करमध्ये सरस्वती। करमूले तु गोविन्दः प्रभाते रि दर्शनम्।। ‘‘माता भूमि पुत्रोऽइं पृथिव्याः’’ इयं भूमि मम माता अस्ति अहम् अस्याः पृथिव्याः पुत्रः अस्मि। अनेन संस्कारेण मातुः पादस्पर्शेन सः क्षमायाचनां करोति। विश्वस्य सम्पूर्णज्ञानं संस्कृते वर्तते। कविना कथ्यते सुरस सुबोधा विश्व मनोज्ञा ललिता हद्या रमणीया अमृतवाणी संस्कृतभाषा नैव क्लिष्टा न च कठिना भारत ये ये आविष्काराः सळजाताः तेषां मूले संस्कृता भाषा एव अस्ति। सबणकयन्त्रे संस्कृत भाषा सम्यक् भाषा अस्ति। अतः अस्माभिः पठनीयमृ जयतु संस्कृतम्।
संगीत शिक्षा –
संगीत जीवन में आत्मतत्त्व सदृश कार्य करता है मानो जीवन की आत्मा है। संगीत में स्वरतन्त्री के झंकृत होने से आत्मा आनंदातिरेक से तरंगित हो उठती है। अंतरात्मा में सकारात्मकता के तंतु प्रस्फुटित होने लगते है। मन में प्रसन्नता का फव्वारा फूट उठता है। संगीत शिक्षा से तात्पर्य जहां विद्यार्थियों को स्वर, ताल, लय, यति व गति से अवगत करवाया जाता है। विद्यालय में जब छात्र प्रातः ईश वंदना(स्तुति) के समय विभिन्न प्रार्थनाएँ वाद्ययंत्रों के साथ स्वरताललयबद्ध होकर एक स्वर से गाते है तो उस समय वह स्थान और वातावरण तो प्रभावित होते ही है अपितु छात्रों के ज्ञान तंतुओं का विकास प्रबलता से हो उठता है। यह संगीत विद्या आदित्यर्षि प्रकटीभूत सामवेद से अनुस्यूत है। अतः वर्तमान समय में विद्यार्थियों को इस संगीत विद्या से परिचित करवाने एवं जीवन में उसकी महत्त्वपूर्ण बताने की परमावश्याकता है।
विद्यालय में करणीय विषयशः न्यूतम बिंदु निम्न प्रकार से है –
- वंदना से पहले विद्यालय में आध्यात्मिक वातावरण हेतु ध्वनिमुद्रिका द्वारा देशभक्ति गीत, भजन, गीता के श्लोकों इत्यादि का वादन चलते रहना।
- प्रार्थना स्थल पर प्रार्थना के समय प्रधानाचार्य से लेकर सफाई कर्मचारी तक सभी उपस्थित रहेंगे तथा किसी अन्य प्रकार की गतिविधि, अतिरिक्त कालांश, किसी अन्य विषय (जैसे शारीरिक, नृत्य, योग इत्यादि) की तैयारी नहीं कराई जाएगी।
- विद्यालय प्रार्थना में दीप-मंत्र, मातृ प्रणाम से लेकर मातृ प्रणाम तक प्रतिदिन, प्रातः स्मरण, एकात्मतास्तोत्रम्, हनुमान चालीसा, दोहावली, मानस चैपाईयाँ इत्यादि सप्ताह के अनुसार कराए जा सकते है।
- वार्षिक गीतों को प्रत्येक मास के अनुसार एक-एक करके करवाया जाना एवं कंठस्थ करवाना।
- गीतों का भावार्थ एवं रागों का मन पर पड़ने वाला प्रभाव भी विद्यार्थियों को बताया जाएगा।